Kimdir, bilime katkıları nelerdir?

Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Kesîr el-Fergānî (ö.247/861’den sonra)

Abbâsîler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarından.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur, Fergana’da doğduğu sanılmaktadır. Klasik kaynaklar isim zincirini farklı biçimlerde verirler. Meselâ İbnü’n-Nedîm sadece Muhammed b. Kesîr (el-Fihrist, s. 389), İbn Ebû Usaybia da Ahmed b. Kesîr (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 287) derken İbnü’l-Kıftî, Ahmed b. Muhammed b. Kesîr ve Muhammed b. Kesîr şeklinde baba ile oğul olmak üzere iki ayrı kişiden söz eder (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 56, 188). Batı’da ise Alfraganus diye tanınmaktadır. Halife Me’mûn, Mu’tasım-Billâh, Vâsiķ-Billâh ve Mütevekkil-Alellah dönemlerinde devrin önde gelen astronom ve matematikçileri arasında yer alan Fergānî’nin devlet hizmetinde mühendis olarak da çalıştığı anlaşılmaktadır. Nitekim Halife Mütevekkil’in emriyle Fustat’ta (eski Kahire) Nil’in su seviyesini tesbit için inşa edilen el-Mikyâsü’l-cedîd’in (el-Mikyâsül-kebîr) yapımı onun sorumluluğuna verilmiştir. İbn Hallikân bu olaydan söz ederken adını Ahmed b. Muhammed el-Karsânî şeklinde verir (Vefeyât, III, 112). “Fergānî” kelimesi bu metinde hiç şüphesiz ki bir istinsah hatası sonucu “Karsânî” haline dönüşmüştür.

İbn Ebû Usaybia’ya göre Fergānî bilgisine oranla fazla başarılı değildir ve başladığı hiçbir işi sonuçlandıramamıştır (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 286). Ancak burada, Fergānî’nin asıl mesleğinin mühendislik olmadığı ve bu yüzden teorik alandaki bilgilerini pratiğe geçirmekte başarısız kaldığı söylenebilir. Nitekim İbn Ebû Usaybia’nın anlattığı aşağıdaki olay bu hususu doğrular niteliktedir. Rivayete göre Halife Mütevekkil, Sâmerrâ yakınında Dicle üzerinde inşa ettirdiği ve kendi adını verdiği Ca’feriye şehrinin ortasından geçecek bir kanalın yapım işini Benî Şâkir diye bilinen Muhammed ve Ahmed isimli mühendis kardeşlere havale eder. Bu iki kardeş, meslekî kıskançlık yüzünden dönemin en ünlü mühendisi olan Sind b. Ali’yi Bağdat’a göndermek suretiyle Sâmerrâ’dan uzaklaştırırlar ve projeyi gerçekleştirme işini Fergānî’ye verirler. Fakat Fergānî’nin yaptığı büyük bir hesap hatası sonucu kanalın başlangıcının diğer kısımlardan daha derin inşa edildiği ve suyun ancak nehrin yükseldiği mevsimde dört ay süreyle akabileceği anlaşılır. Projenin gerçekleşmesi için hiçbir harcamadan kaçınmayan halife durumu öğrenince iki kardeşe çok kızar ve Sind b. Ali’yi Bağdat’tan getirterek kanalın durumu hakkında kendisinden rapor ister. Sind b. Ali, mühendis kardeşlerin hayatını kurtarmak için her türlü riski göze alarak projede herhangi bir hesap hatası bulunmadığına dair rapor verir. İlkbaharla birlikte nehir yükselince normal olarak kanaldan sular akar ve suların çekildiği mevsimde durum ortaya çıkmadan önce de halife öldürüldüğü için olay kapanır (a.g.e., s. 286-287). Aynı olayı anlatan Ya’kūbî ise Fergānî’nin başarısızlığının hesap hatasından değil zeminin taşlık ve sert olmasından kaynaklandığını söyler ki bu durum daha mâkul gözükmektedir (Kitâbü’-Büldân, s. 40).

Fergānî’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Mikyâsü’n-Nîl’in yapımı 247 (861) yılında tamamlandığına göre bu tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır.